Vijf jaar na de massale vaccinatiecampagnes is het beeld duidelijk. Er zijn geen massagraven van jonge mensen die plotseling zijn overleden aan de gevolgen van een prik. Er zijn geen verborgen chips gevonden in armen. En er is geen bewijs dat vaccins de oorzaak zijn van mysterieuze ziekten die pas na 2021 zouden zijn ontstaan. De harde realiteit is dat de vaccins deden wat ze moesten doen. Ze boden bescherming tegen een virus dat anders nog veel meer slachtoffers had gemaakt. Toch lijkt er een groep te zijn die koste wat kost vasthoudt aan een alternatieve werkelijkheid. Zij blijven elk bericht over ziekte of overlijden koppelen aan vaccinaties en verdrinken in een web van eigen overtuigingen.
Deze vasthoudendheid vraagt om meer dan alleen spot of veroordeling. Wie de sociale sporen van de afgelopen jaren naloopt, ziet dat het vaak mensen zijn die hun omgeving zijn kwijtgeraakt. Families braken in tweeën door eindeloze discussies over maatregelen. Vriendschappen strandden omdat er geen gesprek meer mogelijk was zonder verwijten. Sommigen verloren zelfs hun relatie omdat complottheorieën zwaarder gingen wegen dan samenleven. Waar ze eerst nog steun vonden in een brede samenleving staan ze nu vaak alleen en zoeken ze geborgenheid in online gemeenschappen die hun overtuigingen bevestigen. Het geloof in het eigen gelijk is dan niet enkel een idee maar een manier om eenzaamheid te verdragen.
De koppeling die ze maken tussen vaccinatie en ziekte is niet gestoeld op cijfers, maar op een patroon van betekenis zoeken in willekeur. Mensen worden ziek, mensen sterven zoals altijd, maar elke gebeurtenis krijgt in hun beleving een stempel dat past binnen het eigen wereldbeeld. Dat verklaart waarom de harde statistiek geen indruk maakt. Sterftecijfers tonen geen overschot onder jongeren. Onderzoek van het CBS en vergelijkbare instanties in andere Europese landen laat zien dat de pieken in oversterfte te verklaren waren door infectiegolven van het virus zelf en door druk op de zorg maar niet door vaccinaties. Jongeren lieten geen afwijkend sterftepatroon zien en ook internationale studies zoals die van de Wereldgezondheidsorganisatie en het European Centre for Disease Prevention and Control bevestigen dat vaccins geen verhoogde sterfte veroorzaken.
Toch zien we dat in online discussies elk individueel sterfgeval door deze groep wordt aangegrepen als bewijs van hun gelijk. Het tragische is dat deze koppeling in feite een psychologisch mechanisme is. Wie al gelooft dat er een complot is, ziet in elke gebeurtenis bevestiging. Het is de klassieke fout van correlatie voor causaliteit aanzien. Het maakt de beweging immuun voor feiten en tegelijkertijd afhankelijk van de voortdurende stroom van nieuwsberichten waarin ze hun overtuiging opnieuw kunnen projecteren.
Wat vaak vergeten wordt is dat veel van deze mensen ooit gewone burgers waren die vertrouwen stelden in instituties en familiebanden. De pandemie trok een scheidslijn door de samenleving en zij kozen voor een kant die hen in isolement bracht. Het verlies van sociale structuren maakt dat ze zich nu vastklampen aan een overtuiging die bijna religieus is geworden. Het geloof dat er op een dag onthuld wordt dat ze gelijk hadden biedt een vorm van eerherstel waar ze op hopen. Het verklaart de felheid waarmee ze blijven reageren. Het is niet enkel de inhoud, maar ook het verlangen om alsnog erkend te worden.
Daarbij speelt mee dat de groep zich internationaal verbonden voelt. Dezelfde patronen die we in Nederland zien duiken op in Duitsland, Frankrijk, de Verenigde Staten en zelfs in landen waar de vaccinatiegraad veel lager lag. Overal waar vaccins werden uitgerold ontstond een parallelle cultuur van mensen die zich verraden voelden door overheid en wetenschap. Sociale media hebben deze verbanden versterkt. Een Nederlander die in zijn omgeving nauwelijks medestanders vond, kon zich plotseling onderdeel voelen van een wereldwijde beweging die tegen de prikken streed. Die verbondenheid vervangt deels het sociale leven dat men in de eigen omgeving verloor.
Het is verleidelijk om deze groep weg te zetten als irrelevante randfiguren. Toch is hun aanwezigheid nog steeds voelbaar. Hun reacties onder nieuwsberichten kleuren discussies. Hun wantrouwen sijpelt door naar anderen die onzeker zijn of die om andere redenen de overheid niet vertrouwen. Daarmee blijft de beweging groter dan de harde kern van roependen. Als samenleving is het daarom te eenvoudig om ze te laten wegzakken in hun eigen wereld. Isolatie vergroot enkel de kans dat hun denkbeelden radicaler worden en een nieuwe generatie aantrekt die vatbaar is voor wantrouwen en simplistische verklaringen.
Het gesprek aangaan is lastig en vaak ondankbaar. Er is zelden een open oor en vaak een stortvloed aan beschuldigingen. Toch ligt hier een uitdaging. Niet om mensen te overtuigen die hun leven lang in complotten zullen blijven geloven, maar om te voorkomen dat de rest verder vervreemdt. Dat vraagt om uitleg met feiten, maar ook om empathie voor het sociale verlies dat achter deze overtuigingen schuilgaat. Vaccinaties hebben geen massa’s jonge mensen het leven gekost. Wat ze wel hebben gedaan is miljoenen mensen beschermen tegen een virus dat toen dodelijk kon zijn. Die waarheid staat vast. Maar de werkelijkheid van de antivaxer is er een van eenzaamheid en teleurstelling. En zolang we die context niet begrijpen blijven ze gevangen in hun eigen gelijk en blijven we ons afvragen waarom ze niet loslaten.
Typify 